Với tập thứ nhất này, cơ sở tư liệu có vị trí quan trọng hàng đầu không phải là thư tịch cổ nữa mà là gồm khá nhiều nguồn khác nhau. Xin được xác nhận ngay rằng, tinh tuý của kho tàng văn hoá dân gian có quan hệ trực tiếp và rất mạnh mẽ đối với các mạch ý tưởng của tác giả. Dân gian bao giờ cũng có cách diễn đạt riêng của dân gian, vấn đề đặt ra chỉ là ở chỗ, làm sao để có thể tìm ra được cốt lõi lịch sử và hương vị văn hoá chứa đựng ở bên trong cách diễn đạt đó. Phàm đã là tài liệu dân gian thì thường vẫn có nhiều dị bản, cho nên, sưu tầm và phân tích để chọn bản có độ tin cậy cao nhất là hai phần việc không thể tách rời nhau. Rất tiếc là do điều kiện in ấn còn hạn hẹp, chúng tôi chưa thể giới thiệu tất cả các dị bản mà chúng tôi đã khổ công sưu tầm được. Bởi lẽ này, xin bạn đọc miễn thứ cho việc thiếu vắng mục Khảo dị mà lẽ ra là rất nên có.

Tuy vị trí có phần khiêm nhượng hơn, nhưng, bên cạnh tài liệu dân gian, gắn bó chặt chẽ và bổ sung đắc lực cho tài liệu dân gian là kết quả khảo cứu của một số nhà nghiên cứu thuộc các lĩnh vực khác như Dân tộc học, Khảo cổ học, Nhân chủng học, Bảo tàng học, Cổ vật học,… Đó là chưa kể đến kết quả của quá trình tác giả phân tích và đối sánh ghi chép của hàng loạt thư tịch cổ. Sẽ là bế tắc nếu có quá ít tư liệu và cũng sẽ là lúng túng khi có quá nhiều tư liệu gồm nhiều nguồn khác nhau. Tác giả thuộc trường hợp thứ hai. Chọn sao cho thật đúng những gì tiêu biểu nhất và mang tính khái quát cao nhất để giới thiệu, quả thật là một việc làm rất khó khăn. Đây quyết không thể là việc làm tuỳ tiện theo sở thích cá nhân, mà ngược lại, đây phải thực sự là 9 trách nhiệm lớn đối với di sản văn hoá của tổ tiên, cũng là trách nhiệm lớn đối với tất cả bạn đọc.

Xét về cấu trúc chung, văn hoá Việt Nam bao hàm hai bộ phận chính. Một là những thành tố nội sinh, hình thành và phát triển tại chỗ, mang màu sắc bản địa rất rõ rệt. Hai là các thành tố ngoại nhập, đến từ nhiều hướng và từ nhiều thời điểm lịch sử rất khác nhau, mang màu sắc ban đầu thường là có phần xa lạ. Nhưng, xét về sự liên tục của tiến trình, các thành tố nội sinh cũng như ngoại nhập đều không ngừng tương tác và biến thái, khiến cho càng về sau thì càng có nhiều nét đặc trưng mới hơn, phong phú hơn và cũng độc đáo hơn. Xem ra, xu hướng chung tuy không đổi nhưng quy mô cũng như mức độ của sự tương tác và biến thái thì ngày một mạnh mẽ. Bởi sự thực ấy, chúng tôi tạm dừng khung thời gian lịch sử của tập thứ nhất này ở cuối thế kỉ XV, đầu thế kỉ XVI, tức là tương ứng với đoạn kết của thời Lê sơ. Phần văn hoá nước nhà trong các thế kỉ XVI, XVII, XVIII và nửa đầu thế kỉ XIX sẽ được trình bày trong tập thứ tư và những gì còn lại sẽ được giới thiệu trong tập thứ năm (tập cuối cùng) của bộ sách này.

Trên đại thể, tập thứ nhất sẽ bao hàm ba nội dung chính:

Một là quá trình chuẩn bị lâu dài và công phu dẫn tới sự ra đời và khẳng định tầm vóc, đặc trưng cũng như vị trí to lớn của Văn minh sông Hồng, Văn minh Đông Sơn, Văn minh Văn Lang hay Văn minh dựng nước. Đây là nền văn minh đầu tiên, phản ánh sự kết tinh những giá trị sáng tạo gần như là hoàn toàn bản địa. Xét từng lĩnh vực cụ thể, ở đó không có gì thuộc hàng kì vĩ, nhưng xét về tổng thể, sự hài hoà kì diệu của tất cả đã tạo nên bản sắc độc đáo và bản lĩnh phi thường của tổ tiên ta. Chính bản sắc và bản lĩnh này đã cho phép dân tộc ta đủ sức để vượt qua thử thách cực kì cam go của hơn một ngàn năm bị các triều đại phong kiến Trung Quốc xâm lược và đô hộ, vượt qua những mưu đồ đồng hoá hết sức nguy hiểm của ngoại bang.

Hai là cuộc đối đầu Việt–Hán và văn hoá nước nhà trong thời Bắc thuộc. Đến đây, những biến đổi to lớn của thế cục chính trị đã gây ảnh hưởng mạnh mẽ, lâu dài và sâu sắc đến đời sống văn hoá của xã hội. Suốt cả khoảng thời gian trường kì và đầy khốc liệt này, tổ tiên ta rất kiên quyết nhưng cũng đồng 10 thời rất tỉnh táo. Kiên quyết là kiên quyết phủ định một cách hiên ngang toàn bộ mưu đồ của chủ nghĩa bành trướng đại Hán. Tỉnh táo là tỉnh táo trong ý thức kết hợp một cách chặt chẽ giữa việc bảo vệ những thành tựu của văn hoá cổ truyền với việc khách quan chọn lựa những giá trị phù hợp của các thành tố ngoại nhập, miễn sao những thành tố này thực sự có ý nghĩa góp phần làm phong phú thêm kho tàng văn hoá của mình.

Ba là sự phát triển của văn hoá nước nhà trong bối cảnh đầy thuận lợi của kỉ nguyên độc lập, tự chủ và thống nhất. Kỉ nguyên này được mở ra từ họ Khúc (905–930) và kết thúc cùng với sự kết thúc của thời Lê sơ (1428–1527). Và như trên đã nói, những gì diễn ra sau thời Lê sơ sẽ được trình bày trong hai tập cuối. Nhiều nhà nghiên cứu gọi đây là Văn hoá Lý –Trần, Văn hoá Thăng Long hay Văn hoá Đại Việt... Đó thực sự là những cố gắng rất đáng trân trọng trong quá trình tìm kiếm một khái niệm có tầm khái quát thật cao. Nhưng, cũng như nhiều người khác, chúng tôi thấy rằng, tất cả các khái niệm chung này còn có những biểu hiện chưa thật sự thoả đáng. Tuy nhiên, nếu khái niệm chung còn có chỗ chưa thực sự thoả đáng thì trái lại, hiện thực sinh động của văn hoá nước nhà trong giai đoạn lịch sử này lại là rất rõ ràng, sinh động và đầy sức thuyết phục.

Nhìn từ bất cứ góc độ nào thì chúng tôi vẫn thấy rằng, một cuốn sách thật dày (chừng vài ngàn trang chẳng hạn) cũng có phần bất tiện hơn là một bộ sách gồm nhiều tập (ví thử như mỗi tập chừng trên dưới bốn trăm trang). Trên tinh thần đó, chúng tôi đã cố gắng biên soạn bộ ĐẠI CƯƠNG LỊCH SỬ VĂN HOÁ VIỆT NAM với năm tập khác nhau. Nhưng, giải quyết được khó khăn này thì khó khăn khác lại nảy sinh. Muốn theo dõi và nắm bắt được toàn bộ lịch sử văn hoá Việt Nam (ít nhất là theo cách trình bày riêng của chúng tôi), thì tốt nhất là phải đọc đủ cả năm tập. Đành rằng, mỗi tập đều có tính độc lập tương đối khá rõ ràng, nhưng, chỉ khi nào đọc xong cả năm tập thì mới có thể thấy hết ý định của tác giả trong việc trình bày mạch diễn tiến và biến thái không ngừng của tất cả các thành tố trong văn hoá Việt Nam.